Тиквешкото востание, кое долго време било табу-тема и за историчарите, е прво востание во Македонија по Илинденското, дигнато десет години по Илинден против новиот српски окупатор.

Тиквешкото востание е објавено на 12 јуни 1913 година во кавадаречкото село Ваташа. На ова му претходела реонски собир кој се одржал од 28 до 30 мај истата година во селото Бегниште. На реонската конференција присуствувале 60 претставници на речиси сите села од Тиквешијата, на која била донесена одлука за кревање на востание.

Тиквешкото востание почнало со сигнални огнови по селата, какви што се вивнале во Мрежичко и во Рожден, најавувајки ја борбата против новиот српски окупатор кој ја заменил османлиската окупација.

Првата вооружена акција била на 19 јуни, потоа било ослободено Кавадарци како и селата од десната страна на Вардар од Демир Капија до Рожден.

Слободните седум денови биле прославени со народна веселба и со собирање помош за востаниците.

Advertisement

Во Тиквешкото востание за слобода на Македонија загинале околу 1.000 тиквешани од кои на 500 имињата со сигурност им се знаат, меѓу кои голем број се и жени, деца и старци, кои биле убиени, заклани и имало и живи изгорени. Освен тоа, српската окупаторска војска, за да го наплаши населението на колје врзала 150 тиквешани во центарот на Кавадарци и биле оставени да висат 30 часа под пеколното сонце. Потоа заедно со уште 50 други кавадарчани биле одведени во месноста Полјаната и таму биле стрелани. Запалени биле над 1.000 куќи, а околу 2.700 луѓе биле затворени. Српската окупаторска војска извршила голем терор и во реонот на Криволак, каде бил извршен колеж, а има сведоштва дека во фурни биле горени и деца за да го заплашат народот.

Отпор кон новиот терор и асимилацијата

Тиквешко востание е прв организиран масовен народен вооружен отпор против српската власт која ја окупирала Вардарска Македонија по повлекувањето на турските сили по Првата балканска војна. Востанието започнало на 19 јуни 1913 година, во Тиквешијата и траело седум дена. Тиквешкото востание е самостојно дело на тиквешкото население, спонтано организирано и раководено од месните дејци, револуционери и војводи на ВМРО, а потпомогнато од нивните чети.

Востанието е предизвикано од насилствата вршени од српските окупаторски власти врз населението за асимилација и посрбување на Македонците. Тие упатиле јавна закана до населението дека секој што ќе се спротивстави на новата српска власт ќе биде погубен.

Процесот на асимилација на Македонците започнува со протерување и апсење на сите дотогашни бугарски учители и егзархиски свештеници, а како замена се доведени учители и попови од Србија. Во црквите и училиштата бил воведен српскиот јазик. Засилениот терор на новата окупаторска власт го засилил и револтот на населението, не само кај првенците, туку и кај обичните жители.

На востанието му претходеле неколку настани кои особено го зголемиле револтот.

Српската полиција го убила Александар Видов, член на ВМРО и на општинската управа во Кавадарци. Сурово била мачена и бабата Наца Пинџурова, мајка на револуционерот Димитар Пинџуров и баба на народниот херој Страшо Пинџур. Млада невеста од Ваташа, веднаш по нејзината свадба била силувана од српскиот поручник Милан Крековиќ, а била убиена и цела турска фамилија од педесетина членови, меѓу кои и деца итн.

Advertisement

Ослободени Неготино, Кавадарци и 50-тина села

Со поддршка на ВМРО било свикано собрание со делегати од речиси сите места во Тиквешијата. На собранието едногласно е решено да се крене востание и е создаден востанички штаб, составен од видни војводи од тој крај кои учествувале и во Илинденското востание. Меѓу нив биле: Дончо Лазаров, Михаил Шкартов, Коце Сеизов, Диме Пинџуров, Тодор Камчев и други. Бројот на востаниците изнесува околу 1.000, од кои 200 биле обични граѓани кои првпат зеле пушка в рака, а останатите биле комити од четите на ВМРО.

Востанието започнало на 19 јуни, а покрај Неготино и Кавадарци, ослободени биле и 50-тина села во Тиквеш. Четите на Дончо Лазаров и Михаил Шкартов ги нападнале и ги протерале српските војски од Неготино.

Набргу српските власти испратиле засилувања од околните села кон Неготино, но сите биле разбиени. Востаниците продолжиле понатаму и успеле да ги протераат српските власти од општинската зграда во Кавадарци, го симнале српското знаме и го поставиле тиквешкото револуционерно знаме.

На 20 јуни било одржано и свечено собрание на кое била избрана и градска управа составена од 12 видни кавадарчани, а слободата траела само седум дена.

Набргу српските окупаторски власти испратиле бројна војска, предводена од одродените Василие Трбиќ, како и од Јован Бабунски и Јован Долгач. На помош на српската војска им дошол и башибозук на Јаја Ага, со 250 вооружени души. Тиквешките востаници, заедно со четите на војводите Христо Чернопеев и на Петар Чаулев биле оставени сами да се соочат со побројната српска војска.

Advertisement

Овој значаен настан од историјата на Македонија, долго време бил табу тема, не само за граѓаните туку и за историчарите. Неправедно му се калемеле бугарски карактеристики на овој македонски бунт за слобода против новиот окупатор, а настанот се заташкувал веројатно и од причина да биде истиснат од меморијата на Македонците во интерес на братсвото и единството во бившата заеднича држава СФРЈ.

Според спомените на самите учесници во востанието, како и според македонските историчари д-р Зоран Тодоровски, д-р Александар Апостолов, Петре Камчевски и други, ова востание има чист македонски карактер, односно тоа претставува народен отпор против политиката на новиот српски окупатор.

(Подготвил: Д.Г.)

Нецел месец по бомбашките напади, кои беа со цел да се сврти вниманието на Европа кон Македонија, познати како Солунски атентати, на 27 мај 1903 година во Солун започнал судскиот процес против преживеаните учесници во атентатите што го потресоа Солун, Империјата и Европа.

Османлиската власт, за овој процес, формирала специјален воен суд, кој потоа им пресудил на околу 300 лица. Четворицата од атентаторите што преживеале, Павел Шатев, Марко Бошњаков, Георги Богданов и Милан Арсов, биле осудени на смрт.

За 266 лица судот се изјаснил дека не е компетентен да им суди и биле ослободени, а еден дел биле осудени на затвор од 5 до 101 година.

Смртната казна на четворицата атентатори им била заменета со доживотен затвор, а по неколку месеци затворениците биле испратени на робија во затвори во Азија и во Африка, каде што Марко Бошњаков и Милан Арсов починале, а Павел Шатев и Георги Богданов биле амнестирани и ослободени во Хуриетот во 1908 година во Младотурската револуција.

Солунски атентати

Повеќе бомбашки напади на објекти, при што се внимавало да нема жртви, се изведени во Солун од 28 април до 1 мај 1903 година од страна на Гемиџиите, анархистичка револуционерна група која се борела за слободна Македонија. Целта на солунските атентатори била да се нападне најзначајниот европски град во Османлиската Империја за да се привлече вниманието на големите сили и да се реши македонското прашање.

Advertisement

Во изведувањето на Солунските атентати учествувале десетмина гемиџии: Јордан Поп Јорданов – Орцето, Константин Кирков, Димитар Мечев, Илија Трчков, Владимир Пингов, Павел Шатев, Марко Бошнаков, Милан Арсов и Георги Богданов и Цветко Трајков.

Поради страдањето на македонскиот народ од турската тиранија, Гемиџиите ослучуваат да преземат дејства преку кои ќе го актуелизираат македонското прашање во Европа. Со таа цел, решаваат да извршат напади врз објекти на европскиот капитал во Турција. Гемиџиите сметале дека на таков начин ќе ја заинтересираат европската јавност за состојбата во Македонија и дека преку нивните индивидуални акции ќе ги натераат големите сили да интервенираат во ослободувањето на Македонија.

Како настанала групата Гемиџии

Во 1898 година започнале преговорите помеѓу ТМОРО и Македонскиот таен револуционерен комитет (МТРК) што резултирало со самораспуштање на МТРК, а поголемиот дел од дејците се влеале во Македонската револуционерна организација и Македонскиот комитет, додека Слави Мерџанов, Петар Соколов и Петар Манџуков решиле да дејствуваат самостојно и формирале терористичка група подоцна позната како Гемиџиите. Во 1899 година тие заминале во Цариград со цел да го убијат султанот Абдул Хамид II. Откако се увериле дека не постојат никакви шанси за успешно изведување на атентатот, тие пристапиле кон нов план што опфаќал уривање на Отоманската банка во Цариград. Мерџанов го известува Јордан Поп Јорданов – Орцето и овој презел мерки за организирање на слична акција во Солун. Со парите, тие најмуваат куќа веднаш наспроти Банк Отоман и цела година групата копа тунел под земјата што води кон основите на банката.

Во исто време, копањето на цариградскиот тунел одело многу бавно. Набрзо дошло до откривање на каналот како резултат на предавство во почетокот на 1901 година. Помеѓу другите документи кои паднале во рацете на османлиските власти, се наоѓал и опширниот извештај за копањето на цариградскиот канал. Во меѓувреме сите биле уапсени, а потоа депортирани во Бугарија, каде што Слави Мерџанов и Петар Соколов почнале да разменуваат нови идеи за акции. Тие планирале да го пресретнат легендарниот Ориент-експрес кај Едрене. За таа цел двајцата формирале група од десетина луѓе, која успеала да се префрли во Одринско во јули 1901 година. Четниците ставиле големо количество динамит на железничката пруга, но акцијата врз возот неуспеала, а четата го киднапирала синот на локaлен турски земјопоседник, но била опколена, во борбата повеќето од четниците биле убиени, а заробените биле јавно обесени во центарот на Едрене.

Акциите во Солун

Во пролетта 1902 година Гемиџиите успеале да обезбедат 300 кг динамит и го довршиле каналот до Отоманската банка во Солун. Иако тие планирале што побргу да ги извршат нападите, Даме Груев им сугерирал да почекаат и да ја синхронизираат нивната акција со претстојното востание (Илинденскотот). За разлика од Груев, Борис Сарафов им дал морална и материјална поддршка на Гемиџиите.

Advertisement

Групата решава атентатите да започнат на 28 април 1903 година. Планот составен на последното советување одржано надвор од градот бил да се потопи францускиот брод, да се минира пругата во близина на солунската станица, да се запали резервоарот за газија од којшто се осветлувал градот; да се дигне во воздух Отоманската банка, да биде запален Бошнак-ан и да почнат улични борби со бомби и револвери. Прекинувањето на осветлението и фрлањето на градот во темнина требало да биде знак за почетокот на акцијата.

Секој точно знаел каква била неговата задача во определеното време за акција. Во врска со прашањето дали атентаторите треба да загинат при акциите дошло до различни мислења. Поп Јорданов, Кирков и Мечев го застапуваат ставот дека атентаторите треба да го положат својот живот, додека Шатев, Арсов и Бошнаков не се согласуваат со тоа. На крајот е одлучено секој сам да си го направи изборот.

Во акциите да нема цивилни жртви

На 28 април околу пладне во близина на солунското пристаниште Павел Шатев со динамит го дига во воздух францускиот брод Гвадалкивир. Акција била двојно успешна, бидејќи бродот бил запален, а патниците сите до еден спасени.

Истата вечер Димитар Мечев, Илија Трчков и Милан Арсов поставуваат динамит на железничката пруга Истанбул – Солун и го онеспособуваат возот. И при оваа акција нема жртви, но е предизвикан хаос во железничкиот сообраќај.

Advertisement

На 29 април вечерта, околу 8 часот, Константин Кирков поставува динамит на цевките со гас за осветлување и на водоводните цевки на Солун. Целиот град е во темница и без вода. Во целиот град владее паника, хаос и страв.

Десетина минути по изгаснувањето на осветлувањето, врз Отоманската банка се фрлени две бомби по што Јордан Поп Јорданов – Орцето го активира експлозивот, кој уништува поголем дел од зградата на банката.

Во истото време на повеќе локации во Солун гемиџиите фрлаат бомби: Милан Арсов фрла бомба во летниот театар Алхамбра, Илија Трчков фрла две бомби на главната улица, Димитар Мечев фрла две бомби пред хотелот Египет, Константин Кирков фрла бомба пред Гранд хотелот, а Георги Богданов пред кафеаната Ноја. Владимир Пингов предизвикува пожар кај Бошњак-ан, а потоа фрла бомба пред вратата на Топхането (турската државна управа), каде што е застрелан од војници.

По овие акции Мечев и Трчков се вратиле во својот стан и од таму почнале да фрлаат бомби врз турската војска. Откако фрлиле 50-60 бомби се самоубиле за да не бидат фатени од турските власти.

На 30 април, во борба со турската војска и полиција загинува и Jордан Поп Jорданов.

На 1 мај, се извршуваат две неуспешни акции. Кирков прави обид да ја крене во воздух солунската телеграфско-поштенската станица, но е убиен од стражарот, а Цветко Трајков прави обид да го убие солунскиот валија Хасан Фехми паша. Откако не успева, атентаторот се самоубива активирајќи бомба.

Advertisement

Бомбите од Солун одекнаа во Европа

Гемиџиите успеваат да ја извршат најголемата терористичка акција на своето време. Нивниот план бил успешно извршен. Сите дипломатски претставници во Солун ги известиле своите влади за солунските настани.

Билансот од атентатите бил: директно од динамитот на гемиџиите настрадале Гвадалкивир, Банк Отоман, гасоводните цевки, Гранд Хотел Солун, кафеаните Ал Xамбра и Ноја и Бошнак-ан. Бил урнат Германскиот клуб, кафеаната Египет, како и неколку други локали.

Во битка со војската и полицијата се убиени или сами си пресудија шестмина од Гемиџиите: Орце Поп Јорданов, Константин Кирков, Димитар Мечев, Илија Трчков, Владимир Пингов и Цветко Трајков. Уапсени се Павел Шатев, Марко Бошнаков, Милан Арсов и Георги Богданов. Тие прво се осудени на смрт, но подоцна пресудата им е заменета со затвор во Фезан (Либија).

Во немирите кои избувнале на 30 април како реакција на атентатите, фанатизирани муслимани оделе во толпи низ градот и убивале недолжно христијанско население.

Проценките за бројот на загинати варираат од 35 лица, според османлиските власти, до 200 – 300 според ТМОРО. Властите успеале донекаде да ги смират толпите, но речиси без причина почнале да малтретираат и да апсат по сопствени произволни проценки.

Advertisement

Во рацијата на османлиските власти биле затворени околу 2.000 лица и некои членови на ЦК на ТМОРО на чело со неговиот претседател Иван Гарванов, а биле запленети и доста документи.

Покрај членови на ЦК биле затворени и поголем број членови на ТМОРО, со што таа претрпела силен удар. Од уапсените 2.000 лица, 353 лица се изведени пред суд, а од нив 33 се осудени.

(Подготвил: Д.Г.)