На 27 јуни 1991 година започна Десетдневната војна за независност на Република Словенија, во која Територијалната одбрана на Словенија ја принуди Југословенста народна армија (ЈНА) да се повлече од територијата на оваа дотогаш република на СФРЈ. Тоа беше и почеток на крвавиот распад на Социјалистичка Федеративна Република Југославија од која дел беше и Република Македонија. Десетдневната војна или Словенечката војна за независност (на словенечки: Slovenska osamosvojitvena vojna) беше воен конфликт меѓу Територијалната одбрана на Република Словенија (Teritorialna obramba Republike Slovenije) и ЈНА во 1991 година, откако Словенија прогласи независност од тогашна СФРЈ. На 25 јуни 1991 година, парламентите во Словенија и Хрватска донесоа одлуки за прогласување на независност. Два дена подоцна единици на ЈНА излегоа од касарните и тргнаа кон граничните премини на територијата во Словенија. Така почна војна меѓу припадниците на ЈНА и силите на словенечката територијална одбрана. Војната траеше десет дена, а на почетокотот на јули Претседателството на тогашна СФРЈ, кое беше под силно влијание на Слободан Милошевиќ, донесе одлука за повлекување на ЈНА од Словенија. Дел од единиците на ЈНА во Словенија се повлекоа на територијата на Република Хрватска. Република Словенија која од претходно најави дека на 26 јуни 1991 година ќе прогласи незавинсост од СФРЈ, тоа го стори ден претходно, односно на 25 јуни. Датумот на прогласувањето на независноста бил со цел да се стекне брза предност во очекуваната интервенција и борба. Словенечката влада очекувала ЈНА да реагира еден ден по прогласувањето на независноста или брзо потоа. Стекнувајќи предност од 24 часа, Словенците ги изненадија југословенските власти. Иако политичкото раководство на ЈНА беше против независноста на Словенија, армијата беше поделена околу тоа што да направи. Тогашниот началник на генералштабот на ЈНА, Благоје Аџиќ заговарал операција од големи размери и да се елиминира словенечкото раководство. Неговиот претпоставен, министерот за одбрана Вељко Кадијевиќ, инсистирал на поблаг пристап – демонстрација на сила која би ја убедило словенечката влада да ја повлече одлуката за независност. По расправата бил прифатен ставот на Кадијевиќ. Останаа недоумици околу тоа колку членови на југословенската влада биле вмешани во донесувањето на одлуката за да се употреби сила во Словенија. Наводно Анте Марковиќ, тогашниот претседател на сојузната влада, изјавил дека Сојузниот извршен совет (влада на СФРЈ) не бил информиран за акциите на ЈНА. Утрото на 26 јуни, единиците од 13. корпус на ЈНА ги напуштиле касарните во Риека и тргнале кон италијанско-словенската граница. Овој потег предизвикал силни реакции кај населението во Словенија, кое организира спонтани барикади и демонстрации против акцијата на ЈНА. Но, словенечката влада веќе имала план да ја преземе контрола над граничните премини и меѓународниот аеродром Брник. Војниците кои ги чувале граничните премини биле Словенци, така што запоседнувањето на премините се свело на промена на униформите и ознаките на војниците, без борби. Со преземањето на контрола над границата, Словенците успеале да воспостават позиции против очекуваниот напад од ЈНА. Десетдневната војна на ЈНА во Словенија заврши со релативно мали материјални штети и човечки жртви во однос на тоа што следуваше подоцна во Хрватска и особено во Босна и Херцеговина. (Подготви: Д.Г.)

Демирхисарската револуционерка Донка Комитката активно учествувала во многу битки, во Илинденското востание, како и Балканските и Првата светска војна, а животот го завршила од природна смрт на денешен ден во 1937 година. Донка Ставрева (Христова) Ушлинова, наречена Донка Комитката е родена на 21 декември 1885 во демирхисарското село Смилево. Таа е македонска револуционерка, учесник во македонското револуционерно движење, член и комита на Македонската револуционерна организација. Млада се омажила за Ставре Христов од битолското село Лера, а брзо потоа мажот и заминал на печалба. И додека таа била сама ја вознемирувал и следел некој Турчин, но храбрата Донка не можејќи да го истрпи тоа го убила и заедно со нејзината јатрва Сребра Апостолова го закопале. Но, по убиството двете жени биле принудени да заминат и да се одметнат во демирхисарските планини, каде од четата на ресенскиот војвода Славејко Арсов добиле униформи и оружје. Така Донка Комитката се вклучила во борбата на Македонската револуционерна ораганизација, а пред Илинденското востание учествувала во дваесетина битки во Битолскиот револуционерен округ, кај селата Лева Река, Смилево и Златари. Фото: Донка со сопругот Ставре Ушлинов во 60. пешадиски полк, 1917 г. По задушувањето на Илинденското востание, таа била принудена да пребегне во Бугарија, каде стигнала преку Србија, а подоцна како искусен борец Донка станала и подофицер во бугарската армија. За време на Балканските војни Донка Ушлинова заедно со нејзиниот сопруг Ставре станале доброволци во Осмата костурска дружина на Македонско-одринското ополчение. Ушлинова учествувала во повеќе борби, но се истакнала во битките на Шарќој, Галиполи, при заробувањето на Јавер паша, Руен и Султантепе. За покажаниот хероизам таа станала ефрејтор и била наградена со два ордени за храброст – трети и четврти степен. За време не Првата светска војна Ушлинова отишла доброволец во Вториот пешадиски македонски полк на Единаесетатa пешадиска македонска дивизија. Таа учествувала во борбите кај Јаребична, Дојран, Круша Планина и многу други. Одликувана е со Орден за храброст од втор степен, а во 1917 година со Орден за храброст прв степен и чин подофицер, одликувана од главниот командант на армијата генерал-лејтенант Никола Жеков. Таа подоцна била предложена и за офицерски чин, но крајот на војната не дозволил тоа да се случи. Донка Ушлинова, заедно со сопругот примиле парична помош од 10.000 лева со која изградиле мала куќа во Варна, а во 1924 година им се родил синот Александар. Таа била член на Варненското друштво на офицери Другарски сојуз, сè до нејзината смрт на 27 јуни 1937 година. По смртта на Донка Комитката, македонскиот женски сојуз издал некролог: „Почина Донка војвода, жена револуционерка, херој и смел борец за родните идеали…“ (Подготви: Д.Г.)

Првата антифашистичка вооружена акција на Балканот се случила во Пиринска Македонија, каде на денешен ден, 26 јуни 1941 година во околината на Разлог, Никола Парапунов ја формирал првата партизанска чета на територијата на тогашна Бугарија која била во сојуз со тогаш хитлеровска фашистичка Германија. Организаторот на првото антифашистичко движење во Царска Бугарија, македонскиот револуционер Парапунов е роден во Разлог на 1 јули 1909 година, во семејство на шивачки работник. Во 1924 година се запишал на градежна насока во средното техничко училиште во Софија, а по завршувањето работел во родниот град и соработувал со тогашната ВМРО (Обединета). Во 1931 година станал член на Бугарската комунистичка партија, во 1932 и член на окружното раководство на БКП во Петрич. Поради своето делување како комунист бил уапсен и осуден на казна затвор каде минал од 1933 до 1941 година. По излегувањето од затвор, преминал во илегала и на 26 јуни 1941 година ја формирал разлошката чета, првата вооружена партизанска формација во Пиринска Македонија. Така Пиринска Македонија, како дел од Царството Бугарија, најрано го крева својот глас за ослободување и обединување на Македонија. На територијата на Пиринска Македонија уште во 1941 година се формираат партизански одреди под водството на Парапунов, а токму во Пиринска Македонија ќе се одигра и првата вооружена борба против бугарската фашистичка војска и воопшто првата вооружена битка против фашистичките окупациски војски на Балканот. На почетокот од 1943 година Парапунов станал член на ЦК на БКП, но на крајот од истата година загинува кај месноста Сува Чешма, во близина на Горноџумајското село Бараково, во борба откако се нашле во полициска заседа на бугарските сили. Никола Парапунов – Владо е македонски револуционер, истакнат организатор и раководител на партизанското антифашистичко движење во Пиринскиот дел на Македонија, кој од бугарските власти во 1933 година бил осуден на 15 години затвор. Тој и во затворот раководел кружоци и предавања за националното прашање, посебно за македонското. Бил командир на Разлошката чета и командир на Четвртата Горноџумајска востаничка оперативна зона. Се залагал за заедништво на партизанските движења од трите дела на Македонија. По основањето на Отечествениот фронт во 1942 година, Никола Парапунов работел за развој на неговите структури во Пиринска Македонија. Тој бил секретар на Окружниот комитет на БКП и на IV востаничка оперативна зона. Но, дошол во судир со ЦК на БКП за прашањето за оружената борба, зашто се застапувал за заедништво на партизанските движења од трите дела на Македонија и нејзино обединување. По смртта на Никола Парапунов Разлошкиот партизански одред го носи неговото име, а македонскиот народ ја испеал песната „Имала мајка едно ми чедо“: Имала мајка едно ми чедо едно ми чедо Никола. Очите ѕвезди, лице трендафил, левенто чедо крилато. Ееееј Никола, ееееј јунак пирински. Му здодеало од чорбаџии, од клето ропство фашистко. Тргнал Никола в бој да се бие за наша мајка Македонија. Ееееј Никола, ееееј јунак пирински. Дигнал ми глава херој Никола за правда и за слобода. Тргнал Никола в бој да се бие за наша мајка Македонија. Ееееј Никола, ееееј јунак пирински. (Фотографии: Музејот на македонската борба во Скопје, портрет на Никола Парапунов и восочната фигура на Парапунов во Музејот на македонската борба) (Подготви: Д.Г.)