Венко Андоновски: Зошто ни Грците ни Бугарите не го присвојуваат македонскиот Хомер?

Григор Прличев е најобразованиот и најталентираниот писател на македонскиот деветнаесетти век, трагична фигура на гениј без своја татковина и свој кодификуван јазик, како и сите наши преродбеници.
На 25 март 1860 година, на големиот поетски конкурс во Атина, патријархот на грчката романтичарска поезија и критичарот Рангавис, соопштува дека победник на конкурсот е поемата „Сердарот“ („О Арматолос“), напишана на беспрекорен грчки јазик. Во тој миг тој не знае дека добитникот е Македонец од Охрид, студент по медицина во Атина, Григор Прличев, за кого во преполната сала угледни поети што очекуваат резултати – нема столче за да седне. Според мислењето на Рангавис, Прличев е најголемиот епски поет во Грција во деветнаесеттиот век – „втор Хомер“ (девтерос Омирос); тој тврди дека „поемата е творба на чудотворно длето и дека секој стих таму е чист бисер.“
Тој збор – „длето“, Рангавис го употребува без да може да знае за она длето на Пејчиновиќ што длабело по камењата, само за да остави сигнали до потомството и да го зачува родот од заборавот, а за кое пишував минатиот пат. Рангавис не можел ниту да претпостави дека вториот Хомер, Македонец од Охрид, нема да им подлегне на славата и на понудата да ги продолжи студиите во Западна Европа на грчка сметка, дека ќе ја одбие понудата да стане светски човек (се разбира како Грк) и дека, наместо во Оксфорд, ќе се врати во својот темен Охрид, за конечно да се пресмета со елинофилството, затоа што длабоко во себе знае дека не е Грк. Поттик плус ќе биде веста за смртта на неговите учители, браќата Миладиновци, кои поради грчките (фанариотски) клевети дека се руски шпиони, завршуваат во цариградските зандани.
Така, овој „нервик“, како што за себе вели, доброволно менува европска слава за македонска мачна просвета. Знаејќи дека не е Грк, тој утеха ќе најде во заедничката словенска борба (македоно-бугарска) против Патријаршијата, но конечно, кон крајот на својот живот ќе се разочара и од Егзархијата, сфаќајќи дека таа го задушува македонството.

Склон кон меланхолија и рицина, овој Хомер без свој јазик, по низата мечтаења да создаде општ словенски јазик (еден вид словенски „есперанто“) на кој се обиде да ја препее својата поема, резигнирано ќе констатира дека на грчки пеел како лебед, а на својот јазик не може да пее ни како був! Трагедијата на некодификуваниот литературен јазик се гледа низ судбините на сите македонски просветители на деветнаесеттиот век, но најсилна е кај Прличев. Овој поет, растргнат меѓу една голема и славна култура (на која ѝ одржува лекција по поезија и стилистика) и домашната непросветеност, ќе работи деноноќно како учител и проповедник, но често ќе паѓа и во разочарување од сопствениот народ, оној за чие добро ја жртвувал личната слава, а попаѓал и во зандани. Во едно писмо ќе запише: „Ако народот беше развит, то би ми воздигнал (не се срама да го река) монумент“.
Поемата на Прличев денес ја имаме на македонски јазик во два препева: на Георги Сталев и на Гане Тодоровски. Таа поема е дел од европските книжевни вредности и стои рамо до рамо со најголемите дела на јужнословенскиот романтизам: „Горскиот венец“ на Његош кај Црногорците или „Смртта на Смаил-ага Ченгиќ“ на Мажураниќ кај Хрватите. Но не е напишана на македонски. Тоа е трагедијата на Македонецот во деветнаесеттиот век: тој е лингвистички поеманципиран од сите соседни народи и нивните шовинистички пропаганди, зашто во секое време говори и пишува, дури и беспрекорно – на бугарски, српски, грчки. Но тоа не е неговиот јазик, неговата „звучна татковина“. До кодификацијата ќе мора да се чека уште осум децении, од оној момент кога Прличев го понесува лавровиот венец околу вратот.

Човекот кој е автор на поемите „Сердарот“ (1860) и „Скендербег“ (1861), „Автобиографијата“ (1885), преведувачот (во обид) на Хомеровата „Илијада“ и „Одисеја“, на „Ослободениот Ерусалим“ на Торквато Тасо и „Бесниот Орландо“ на Лудовико Ариосто, со пламена народна акција и проповеди, со учителствување, со жива и пишана реч – ќе биде пресуден фактор за конечниот пораз на елинофилството во Македонија. Елинизмот е поразен токму од оној што на елински пееше како лебед, и тоа токму во – Охрид, неговиот роден град.
Прличев постепено го осознава својот македонски идентитет. Постојат и пишани документи во кои тој, внимавајќи на опасноста што подоцна, по поразот на елинофилството демне и од бугарска страна, доста вешто, но и јасно говори за себе како Македонец, користејќи ја метафората „мајка Македонија“ (како во словото за Кирила и Методија што го држи во Солун):
„Мајка Македонија многу е ослабната. Откако го породи великаго Александра, откако ги породи светите Кирила и Методија, оттога мајка Македонија лежи на своето легло ужасно изнеможена, совршено примрена Мајка што родила великаго сина, но дали ќе може да роди и другего? Затоа толку ретко се на светот великите мажи. Цели просветени држави во текот на педесет години одвај можат да произведат еден велик маж.“
Конечно, она прво „не“ на Грците, кога одбива сјајна кариера на студент во Оксфорд, Прличев им го повторува, во „културен“ стил, и на Бугарите. На поканата да соработува во софискиот политичко-општествен и книжевен весник „Балкан“, тој одговара:
„Вашето канење да учествувам во издавањето на в-к ,Балкан’, колку и да беше скокотливо за мене, долго време, меѓутоа, се борев со својата волја: да примам или не? Моите слаби сили не одговараат на мојата горешта ревност. Лишен од секаков бугарски речник, оригинален во јазикот, стародревен во правописот… уште повеќе ослабнат од долгогодишното и бесплодно елинско учење, од судски расправања со несвештени свештоначалници, од ужасни темници, од тежината на годините и на веригите, огорчен од груби критики, изнурен од расипаниот воздух на лошо соградени и лошо поддржувани училишта, а притоа презадоволен од учителската плата, грижен за напредокот на 117 ученици, зафатен со по пет часа на ден со професијата своја, професија по моему многу посериозна од секоја друга (…) – имав право, или подобро да кажам, должен бев да се одречам.“

Суштината е во онаа стилска мајсторија, првата подметната реченица: Лишен од секаков бугарски речник, оригинален во јазикот, стародревен во правописот… Никаде не сум прочитал поубава дефиниција за македонскиот јазик: 1. лишен од бугаризми, 2. оригинален и 3. стародревен! Прличев, наведувајќи во наниз сто други лажни причини за одбивањето, додека се сетат Бугарите, им кажува уште во првата реченица дека не е Бугарин, туку Македонец. Е затоа не го бараат ни Грците ни Бугарите. Би сакале да го заборават. И кога веќе Бугарите тврдат дека учителите на Прличев биле Бугари (а за нив тој се откажа од светска слава), зошто да не им го дадеме и ученикот? Со она негово тврдење дека е „лишен од секаков бугарски речник“. Би било убаво нашата комисија за заедничка историја на следниот состанок да им го понуди Прличев на Бугарите, а и на Грците. Да видиме малку како изгледа историски нервен слом на дело.